Portal Gminy Z³ota - gminazlota.pl

Pi±tek, 13 grudnia 2024, Do koñca roku 18 dni Imieniny: Dalidy, Juliusza, £ucji

Ogloszenia

Polecana impreza

Wyślij SMS

Tajemnice „wzgórza zmar³ych”

Z powodu, a raczej dziêki zagonowi ziemniaków, tegoroczne prace wykopaliskowe w Pe³czyskach na Ponidziu, od 2000 roku prowadzone przez Ekspedycjê Celtyck± Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, przynios³y niezwyk³e -zreszt± nie pierwsze w tym miejscu - znalezisko. Odkryto szkieletowy pochówek kobiety, który w dokumentacji figuruje jako obiekt numer 5. Jego datowanie i kulturowa atrybucja sta³y siê przyczyn± pewnego zamieszania. Ale po kolei...

fot1.jpgW rejonie, w którym porz±dek rzeczy nakazywa³ umiejscowiæ w tym roku wykopy, w sierpniu ros³y ziemniaki. Ale aby nie zniszczyæ uprawy (nale¿a³a do Stanis³awa Lumera, jednego z w³a¶cicieli pól na „wzgórzu zmar³ych” ciê¿ar prac wykopaliskowych przeniesiono na s±siednie pole pasternaku. Poniewa¿ by³o ono do¶æ znacznie oddalone od centrum stanowiska, wypada³o mieæ tylko nadziejê, ¿e jeszcze pozostawaæ bêdziemy w jego zasiêgu. A w ogóle badañ archeologicznych w tym roku mog³o nie byæ. Z powodu pieniêdzy czyli ich braku. Z pomoc± pospieszy³y firmy z regionu: Lafarge Gips, który jest podpor± wykopalisk, Polskie Sk³ady Budowlane i Kopalnia Gipsu w Leszczach. T± drog± serdecznie im dziêkujê.

Archeologów "ziemia obiecana"...

Ponidzie pod wzglêdem archeologicznym to jeden z najbardziej interesuj±cych regionów w kraju. Tu ¶lady dawnych ludów i kultur s± wyj±tkowo liczne i bogate. Urodzajne gleby, Nida pe³ni±ca rolê wa¿nego szlaku komunikacyjnego, tworzy³y klimat wyj±tkowo sprzyjaj±cy osadnictwu. ¯yzne czarnoziemy przez tysi±clecia przyci±ga³y tu ró¿ne grupy ludzkie. Odkrycia archeologiczne na tym terenie nale¿± do najcenniejszych w Polsce, a niektóre maj± wyj±tkowy charakter.

Jedn± z archeologicznych pere³ regionu jest staro¿ytny kompleks osadniczy w Pe³czyskach. Koncentracja materialnych ¶ladów egzystencji cz³owieka z ró¿nych okresów od epoki kamienia, a¿ po ¶redniowiecze jest tu zdumiewaj±ca. Jak w soczewce skupia siê w nich wiedza o zmianach, jakie zasz³y  w rozwoju ludzko¶ci w ci±gu ostatnich siedmiu tysiêcy lat.

Pierwsze niezwyk³e odkrycie na terenie tej niewielkiej miejscowo¶ci pochodzi z 1844 r. Na górze Olbrych woda wyp³uka³a naczynie z monetami; wed³ug Joachima Lelewela mog³o ich byæ nawet 20 tysiêcy. By³ to jeden z najwiêkszych na ziemiach polskich skarb monet z okresu rozbicia dzielnicowego. Sprzed 70 lat pochodzi kolejne nie tuzinkowe znalezisko. W sadzie dworskim p. Libiszowskiego robotnicy kopi±cy do³ki pod drzewka owocowe natrafili na naczynia br±zowe importowane z terenu cesarstwa rzymskiego w I w. po Chrystusie. Mia³y im towarzyszyæ ¿elazne elementy uzbrojenia: dwa groty w³óczni i umbo - okucie centralnej czê¶ci tarczy. Próbê wyja¶nienia charakteru tego znaleziska podjêli archeolodzy z ekspedycji wi¶lickiej w 1958 r., jednak na terenie dawnego sadu dworskiego nie znaleziono nic, co mog³oby siê z nim wi±zaæ. Ale na wschód od sadu natrafiono na pozosta³o¶ci bogatej osady pradziejowej zamieszkiwanej przez ró¿ne spo³eczno¶ci od I po³owy II tysi±clecia przed Chr. przez ponad 2 tys. lat.

fot2.jpg 

Najbardziej fascynuj±ce znaleziska badañ prowadzonych do 1972 r. zwi±zane by³y z Celtami - niezwyk³ym ludem, którego potomkowie ¿yj± do dzi¶ w Irlandii, Szkocji i Bretonii. Odkrywanie ¶wiata Celtów to pasjonuj±ce zajêcie, jego czê¶ci± jest historia podbojów siêgaj±cych okolic dzisiejszej Ankary, fascynuj±ca jest sztuka - alternatywna wobec twórczo¶ci Greków i Rzymian, wierzenia, zwyczaje i ¿ycie codzienne.

¦cie¿ka wiod±ca ¶ladami Celtów doprowadzi³a mnie w 2000 r. do Pe³czysk. Dziêki wskazówkom wspomnianego p. Lumera, na szczycie wzniesienia góruj±cego nieco ponad 20 m nad terenem osady, uda³o siê zlokalizowaæ miejsce spoczynku ca³ych pokoleñ pradawnych mieszkañców Pe³czysk. Chocia¿ nie by³o w¶ród nich pochówków ludno¶ci celtyckiej, to lista znalezisk z cmentarzyska z nawi±zk± ten brak rekompensuje. Takie nagromadzenie grobów z ró¿nych epok w jednym miejscu nie ma precedensu w polskiej archeologii. Najstarsze z nich licz± oko³o 5,5 tys., najm³odsze - 1800 lat. Trudno w kilku zdaniach wymieniæ choæby te znaleziska, które s± wyj±tkowe lub jedyne w swoim rodzaju. To zagadko- we miejsce, w którym z nieznanego powodu na przestrzeni kilku tysiêcy lat swoich zmar³ych sk³adali przedstawiciele ró¿nych grup ludno¶ci, które nic o sobie nie wiedzia³y, od 2001 r. sta³o siê g³ówn± aren± badañ archeologicznych.

fot3.jpg 

Gdy Rzymem w³ada³ Juliusz Cezar...

Jednym z najciekawszych epizodów w dziejach osadnictwa na terenie Pe³czysk jest ostatnie kilkadziesi±t lat przed narodzeniem Chrystusa - burzliwe czasy upadku potêgi Celtów i narodzin hegemonii Rzymu oraz dominacji Germanów w barbarzyñskiej czê¶ci Europy. Gdy Juliusz Cezar podbija³ Galiê, celtyckie plemiê Bojów podjê³o próbê budowy potê¿nego pañstwa nad ¶rodkowym Dunajem. Na drodze tym planom stanê³o rosn±ce w si³ê królestwo Daków zjednoczonych przez zdolnego króla Burebistê. Klêska w wojnie z Dakami w latach 41-40 przed Chr. ostatecznie zakoñczy³a okres dominacji Celtów na terenach ¶rodkowej Europy. Wróæmy jednak do Ma³opolski, do pocz±tków I w. przed Chr.

W tym czasie kultura materialna Celtów, którzy zamieszkiwali ten obszar przez ponad 150 lat, przestaje byæ uchwytna w materiale archeologicznym. Czy brak znalezisk oznacza exodus ludno¶ci? Byæ mo¿e ma³opolscy Celtowie wyruszyli wraz z Bojami podbijaæ tereny naddunajskie, a je¶li tak, to czy wszyscy? Oko³o roku 60 przed Chr. na obszar Ma³opolski przyby³y nowe grupy ludno¶ci. Obok dominuj±cych liczebnie wschodnich Germanów tworzyli je Celtowie pochodz±cy prawdopodobnie z terenów po³udniowo-wschodniej S³owacji. Zapewne nie przez przypadek migracja ta zbieg³a siê w czasie z najazdem, który spustoszy³ pó³nocne rejony S³owacji zasiedlone przez celtyckie plemiê Kotynów. Charakterystyczne dla Kotynów osiedla obronne zak³adane na niedostêpnych szczytach wzniesieñ (np. góra zamkowa w Cieszynie) zosta³y spalone. Czy zniszczenia te mia³y zwi±zek z ekspansj± plemion dackich pod wodz± Burebisty? Czy dlatego przed po³ow± I w. przed Chr. w Ma³opolsce pojawiaj± siê elementy kultury dackiej i celtyckiej, charakterystycznej dla rejonu s³owackiego Zemplina?

fot4.jpg 

Przybycie nowych grup ludno¶ci wi±za³o siê z powstaniem szeregu osad "na surowym korzeniu", takich jak w podkrakowskich Krzes³awicach czy Mogile. Zapewne sta³y siê one czê¶ci± spo³eczno politycznego organizmu o wielokulturowym i wieloetnicznym charakterze. ¦lady produkcji z³otych monet i przepiêknej, ceramiki malowanej wskazuj± na istotn± rolê celtyckich elit, które - chocia¿ nieliczne - najpewniej nadawa³y ton ¿yciu gospodarczemu i politycznemu tego organizmu. Znaleziska archeologiczne z Pe³czysk to bezcenne ¼ród³o wiedzy o przemianach kulturowych, których echa przez 2 tysi±ce lat pozostawa³y w ukryciu. To jedyny, jak dot±d odkryty w Ma³opolsce zespó³ osadniczy z I w. przed Chr. sk³adaj±cy siê z osady i cmentarzyska. Co ciekawe i godne podkre¶lenia: cmentarzysk z tego czasu na tym terenie  prawie w ogóle nie ma. Tymczasem, obrz±dek pogrzebowy i wszystko, co z nim zwi±zane jak np. sposób wyposa¿enia zmar³ych na drogê w za¶wiaty, to najcenniejsze ¼ród³a do badañ nad powi±zaniami kulturowymi ludzi, którzy go stosowali. Trzeba bowiem pamiêtaæ, ¿e w dawnych czasach - inaczej ni¿ obecnie - w rytuale pogrzebowym nie by³o miejsca na dowolno¶æ; sposób postêpowania - ze zmar³ym by³ ¶ci¶le uwarunkowany przez tradycjê i wierzenia pobratymców. Tym wiêksza warto¶æ znalezisk z pe³czyskiego "wzgórza zmar³ych", które ju¿ w m³odszej epoce kamienia i epoce br±zu pe³ni³a rolê nekropolii. Ludno¶æ przyby³a do Ma³opolski oko³o roku 60 przed Chr. za³o¿y³a swoje osiedle równie¿ w Pe³czyskach - dok³adnie w miejscu starszej osady celtyckiej. W tym równie¿ czasie powsta³o wspomniane cmentarzysko. Jego centraln± czê¶æ zajmowa³y dominuj±ce liczebnie pochówki cia³opalne, jamowe. Cia³o zmar³ego palono na stosie wraz z darami na podró¿ w za¶wiaty g³ównie naczyniami glinianymi i metalowymi przedmiotami codziennego u¿ytku - a

nastêpnie sk³adano bez ¿adnego pojemnika do niewielkiej jamy w ziemi. Na obrze¿ach strefy zajêtej przez groby jamowe niespodziewanie znalaz³y siê inne typy pochówków.

Kim byli obcy?

Dosyæ niezwyk³± form± pochówku odkryt± w Pe³czyskach by³ obiekt w formie w±skiego rowka na planie czworoboku o wymiarach oko³o 5 na 5 m. W ziemi wype³niaj±cej rowek znajdowa³y siê nieliczne, przepalone ko¶ci ludzkie, przepalone skorupy naczyñ glinianych, a tak¿e fragment miecza jednosiecznego i ¿elazna zapinka. Wyposa¿enie to pozwala datowaæ obiekt na ostatnie pó³wiecze przed narodzeniem Chrystusa. Tego rodzaju pochówki znane s± z innych stanowisk w regionie, ale kolejne znalezisko by³o ca³kowitym zaskoczeniem.

Podczas badañ na cmentarzysku w 2002 r. ods³oniêty zosta³ pochówek szkieletowy, którego wyposa¿enie stanowi³y dwa naczynia gliniane (misa i kubek), charakterystyczne dla kultury przeworskiej z drugiej po³owy I w. przed Chr. By³o to wówczas jedyne tak datowane znalezisko tego rodzaju w Ma³opolsce i jedno z nielicznych w kraju (m.in. Dolny ¦l±sk i Kujawy). Ich obecno¶æ wi±zana jest - zapewne nies³usznie - z wp³ywami celtyckimi. Z regu³y s± to pojedyncze groby na obrze¿ach cmentarzysk cia³opalnych (jak w przypadku Pe³czysk) lub groby tworz±ce odrêbne, niewielkie cmentarzyska. Mo¿na domniemywaæ, ¿e kryj± one szcz±tki ludno¶ci obcej obyczajowo, a zapewne tak¿e etnicznie wzglêdem reszty populacji kultury przeworskiej zdominowanej przez ¿ywio³ wschodniogermañski.

Pochówek odkryty w Pe³czyskach w 2002 r. kry³ szcz±tki kobiety zmar³ej w wieku  30,35 lat która pod wzglêdem antropologicznym reprezentowa³a typ obcy w naszej strefie klimatycznej, zwi±zany z obszarem ¶ródziemnomorskim, raczej z jego po³udniowymi wybrze¿ami. W jakich okoliczno¶ciach ponad 2 tysi±ce lat temu dotar³a tu kobieta z dalekiego po³udnia? Czy to wyj±tek czy te¿ ¶lad migracji ca³ej grupy z tego kierunku? W 2005 r. podczas badañ obejmuj±cych po³udniowy skraj cmentarzyska nieoczekiwanie odkryty zosta³ drugi grób szkieletowy o podobnej chronologii. Tu wyposa¿enie zmar³ej by³o du¿o bogatsze: oprócz dwóch naczyñ (ponownie misy i kubka): bransoleta br±zowa, zapinka ¿elazna oraz nie zwyk³a ozdoba szyi sk³adaj±ca siê z wielu ma³ych blaszek br±zowych pochodz±ca z terenów Gotlandii lub ¶rodkowych Niemiec.

Wnioski p³yn±ce z analizy znalezisk by³y niezwykle interesuj±ce. W ci±gu ostatnich kilkudziesiêciu lat przed Chr. osadê w Pe³czyskach zamieszkiwali ludzie, których tradycje bardzo siê ró¿ni³y, ale pomimo ró¿nic sk³adali swoich zmar³ych po s±siedzku. W tym samym czasie stosowano ró¿ne rodzaje obrz±dku pogrzebowego i ró¿ne formy grobów. Najprostszym wyja¶nieniem tej sytuacji jest wieloetniczny i wielokulturowy charakter spo³eczno¶ci zamieszkuj±cej teren dzisiejszych Pe³czysk. Potwierdzeniem tej hipotezy s± przedmioty znajdowane na cmentarzysku, które zosta³y przyniesione z odleg³ych obszarów.

Nieznajoma z pola pasternaku

Tegoroczne prace wykopaliskowe prowadzone na polu pasternaku, z dala od centrum stanowiska - nie zapowiada³y niespodzianek. Ale oto dwana¶cie dni po rozpoczêciu badañ, na ¶rodku pó³arowego wykopu oznaczonego numerem dwa, pod warstw± wspó³czesnej orki ukaza³ siê zarys prostok±tnej jamy o wymiarach 150 na 90 cm z d³u¿sz± osi± na linii pó³noc - po³udnie. Na dnie dosyæ p³ytkiej jamy ods³oniêto ¶wietnie zachowany szkielet ludzki - prawdopodobnie szcz±tki kobiety - u³o¿ony na lewym boku z podkurczonymi nogami, g³ow± zwrócony na po³udnie. Wyposa¿enie pochówku stanowi³y dwa naczynia gliniane: misa i kubek. Stosunkowo du¿y dystans dziel±cy grób od centrum cmentarzyska i sposób u³o¿enia zmar³ej sugerowa³y, ¿e mamy do czynienia z czym¶ nowym - pochówkiem przedstawiciela kultury archeologicznej, której na wzgórzu dot±d jeszcze nie zanotowano.

Formy naczyñ obok czaszki wskazywa³y na wczesnoneolityczn± ludno¶æ kultury lubelsko-wo³yñskiej. Osiedle tej ludno¶ci odkryte zosta³o w trakcie badañ prowadzonych kilka lat temu na górze Zawinnicy. Wydawa³o siê, ¿e odkryty zosta³ najstarszy - jak dot±d - pochówek w Pe³czyskach, który mo¿e liczyæ nawet 6,5 tys. lat. Entuzjazm towarzysz±cy znalezisku oraz pewne zamieszanie spowodowane zainteresowaniem mediów odsunê³o na bok ch³odne kalkulacje dotycz±ce innej jego interpretacji. Pierwsze w±tpliwo¶ci pojawi³y siê po wydobyciu i odczyszczeniu naczyñ stanowi±cych jego wyposa¿enie: s± nie typowe, ale raczej nie mo¿na ich ³±czyæ z m³odsz± epok± kamienia, a wiêc...

Wstêpne wyniki analizy pochówku odkrytego w sierpniu w Pe³czyskach sugeruj± przynale¿no¶æ zmar³ej do tajemniczej grupy ludno¶ci, która zamieszkiwa³a tamtejsz± osadê przez kilkadziesi±t lat poprzedzaj±cych narodzenie Chrystusa. Wskazuje na to szereg czynników: u³o¿enie zw³ok, prawdopodobnie skrêpowanych na wysoko¶ci klatki piersiowej (stwierdzone w przypadku podobnego pochówku odkrytego w 2002 r.), dobór zestawu naczyñ (misa i kubek) oraz ich umiejscowienie obok czaszki, wreszcie kszta³t, wymiary i orientacja jamy grobowej, które s± niemal kopi± analogicznego znaleziska z 2005 r. To, co jeszcze niedawno wy- dawa³o siê niemo¿liwe, zdaje siê stawaæ faktem: na terenie Ma³opo³ski Zachodniej odkryty zosta³ trzeci pochówek szkieletowy z m³odszego okresu przedrzymskiego, w dodatku wszystkie po- chodz± z Pe³czysk. To do¶æ wyra¼ny sygna³, ¿e nie chodzi tu o pojedynczy przypadek jednostkowej migracji, lecz grupê ludzi, których zwyczaje znacznie ró¿ni³y siê od tego, co kultywowa³a wiêksza czê¶æ spo³eczno¶ci zamieszkuj±cej osadê. Manifestacj± tej odrêbno¶ci jest zarówno odmienny sposób chowania zmar³ych jak i lokalizacja grobów na skraju cmentarzyska - mówi±c obrazowo: "poza murem cmentarza”. Ile jeszcze takich grobów rozsianych jest na wzgórzu? Czy to przypadek, ¿e wszystkie kryj± szcz±tki kobiet? Czy pod wzglêdem antropologicznym reprezentuj± ten sam typ rodem z po³udniowej Europy? Je¿eli uda siê zebraæ odpowiednie ¶rodki finansowe, odpowiedzi na wiele pytañ mog± przynie¶æ badania DNA oraz rekonstrukcja twarzy zmar³ej, na co z pewno¶ci± pozwoli ¶wietnie zachowana czaszka. Nadzieja na kolejne, niezwyk³e odkrycia w Pe³czyskach wydaje siê uzasadniona. Trzeba wierzyæ, ¿e znajd± siê w¶ród nich takie, które przybli¿± nas do rozwik³ania fenomenu konglomeratu kulturowego - swoistego prototypu Unii Europejskiej, który istnia³ w Ma³opolsce Zachodniej w przybli¿eniu pomiêdzy rokiem 60 przed Chr. a pocz±tkiem naszej ery.

/Marcin Rudnicki, ¦wiêtokrzyski Miesiêcznik Kulturalny TERAZ/

Marcin Rudnicki (38), pracownik Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w Zak³adzie Kontaktów ¦wiata ¦ródziemnomorskiego z Barbaricum. Specjalista w zakresie archeologii i numizmatyki Celtów, twórca i szef projektu pn. Ekspedycja Celtycka Instytutu Archeologii UW, od 2000 r. organizator i kierownik badañ archeologicznych w Pe³czyskach, autor publikacji i opracowañ naukowych na ich temat, twórca i opiekun naukowy ekspozycji archeologicznej w Muzeum - pa³acu Wielopolskich w Chrobrzu. www.ekspedycjaceltycka.uw.edu.pl

Copyright © 2007-2018 Portal Gminy Z³ota.
Wszelkie prawa zastrze¿one.
Kopiowanie i wykorzystywanie zdjêæ oraz innych materia³ów zawartych w portalu bez wiedzy Redakcji zabronione.

Osób on-line: 4